Wat we toen al wisten

De vergeten groene geschiedenis van 1972

Auteur Geert Buelens (°Duffel, 5 februari 1971) is Vlaams dichter, essayist, columnist en sinds 2005 hoogleraar Moderne Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit Utrecht.

Dit boek won op 30 maart 2023 de BOON Literatuurprijs.

Kort

Lezenswaardig boek dat de tijdsgeest voor en in 1972 concreet en met veel details weergeeft. Het biedt heel wat aanknopingspunten om verder te bekijken en te herbeleven. Er wordt duidelijk aangegeven waarom we nu nog steeds worstelen met de problemen van toen.

Aanleiding

1972 was in veel opzichten een kanteljaar. In dat jaar

Treden VK, Denemarken en Ierland toe tot de EEG. Noren verwerpen hun kandidatuur in een referendum omdat ze zich niet vinden in de eenzijdige groeivisie van die EEG;
Gaat de mens voor de laatste keer naar de maan met de Apollo 17. Op die missie neemt de geoloog Harrison Schmitt de bekende “Blue Marble” foto;
Wordt de science fiction film “Silent Running”¹ uitgebracht. Om ze te redden worden alle planten van de aarde verzameld in ruimtecargo’s en aan een ruimteschip gehangen;
Wordt in België vogelvangst met netten verboden;
Ontwortelt de Quimburga-storm vijf miljoen bomen in Ierland, Groot-Brittannië, Frankrijk, Nederland, België, Duitsland, Polen en Denemarken. Er zijn zeker 54 doden waaronder zeven Belgen;
Gaat de vijfde Dokumenta door in Kassel over de toestand van de aarde onder de titel “Befragung der Realität”;
Moeten Esso, Shell en Texaco dulden dat OPEC-landen belangrijke aandelen nemen in petroleumraffinaderijen van het Midden-Oosten;
Leveren enkele auteurs hun verslag af aan “De Club van Rome” onder de veelzeggende titel “Limits to Growth”
Schrijft Anthony Down zijn artikel over de “Issue Attention Cycle”. Daarin verklaart hij hoe problemen in de publieke aandacht komen en er al of niet snel weer uit verdwijnen;
Schrijf ik mijn eerste computerprogramma’s in Fortran IV voor een PDP 8^e van Digital Equipment Corporation (DEC).

Het is geen toeval dat de auteur dit jaar uitkiest om in zijn verhaal de tijdsgeest van toen op een boeiende manier te reconstrueren. Dit is trouwens niet zijn eerste tijd-kroniek: in 2018 schreef hij al “De jaren zestig. Een cultuur geschiedenis”²

Het verhaal van 1972

Dit boek behandelt de aanloop naar 1972 en geeft een gedetailleerd overzicht over wat er in dat jaar allemaal gebeurde en welke tijdsgeest er heerste. Het werk is doorspekt met concrete feiten van toen maar het wordt gebracht in een vlotte verhaalstijl die blijft boeien. Een overzicht focust daarom op een paar belangrijke gebeurtenissen.

Aanloop naar 1972

Rachel Carson bond de kat de bel aan in 1962 met haar eco-boek “The Silent Spring”³. Ze schreef dit geëngageerd boek vanuit haar verwondering dat de vogels zwegen. Haar onderzoek maakte duidelijk dat we de gevolgen van het gebruik van pesticiden op planten, dieren en op de mens niet goed inschatten.

De echte ommekeer kwam in de periode 1967 – ’68. Jongeren zetten zich af tegen de heersende structuren die o.a. de oorlog in Vietnam, de om zich heen grijpende vervuiling en vooral de ratrace naar steeds meer consumptie veroorzaakten. Het gebeurde onder invloed van protestsongs, van teksten van de “Ten Beat Poets”⁴ (met Allen Ginsberg als meest bekende), tegencultuurfilosofen als Herbert Marcuse en Theodore Roszak en gebruik van geestverruimende middelen.

Tussen 1968 en ‘72 sponsorden Aureliop Peccei, topman bij Fiat, en de Volkswagen Stichting onderzoek naar de echte toestand van onze aarde. Daarvoor huurden ze jonge onderzoekers in van het MIT instituut die een aantal versies van hun bevindingen voorstelden. Pas nadat Donella Meadows zich met het schrijven van de teksten bemoeide werden die echt leesbaar en bereikten ze vanaf 1972 een groot publiek. Een half jaar vóór de officiële publicatie circuleerden in Nederland al proefversies en daar werd meteen al flink kritiek op het werk gegeven.

De Raad van Europa riep 1970 uit tot “Europees jaar van de Natuurbescherming”⁵ en bracht een eerste richtlijn uit die milieuverontreiniging, uitstoot en geluidshinder regelde van bepaalde motorvoertuigen. In de staat Illinois in de VS ging biologieleraar James F. Phillips de strijd aan met milieuvervuilende bedrijven onder de schuilnaam “The Fox”. Hij is vereeuwigd in stripverhalen en reeksen op TV. In 1973 gebeurde dat door onze BRT in de reeks “De Kat”⁶^.

In september 1970 schreef Milton Friedman, econoom aan de Chicago School of Economics zijn essay “The Social responsibility of a business is to increase its profit”⁷^. Daarin propageerde M. Friedman het maximaliseren van aandeelhouderswaarde als enige rol van een bedrijf. Een bedrijf moet, volgens hem, geen sociale doestellingen nastreven. Voor sommigen was dit een vrijgeleide voor het vrije kapitalisme en een “greed is good” houding.

1972

In april ‘72 pakten wereldkranten zoals Le Monde, La Stampa, Die Welt en The Times uit met een gezamenlijke milieubijlage van tien pagina’s. Zij durfden het toen aan om van de milieucrisis hét centrale debat te maken in Europa.

Vervuiling

Hoofdprobleem in 1972 was de uit de hand lopende milieuvervuiling. In verschillende landen waren er schandalen over vergiftigde rivieren, katten die door kwikvergiftiging zelfmoord pleegden en in Japan kinderen die misvormd geboren werden. Jacques-Yves en Philippe Cousteau reisden naar Antarctica en filmden daar hun “Voyage au Bout du Monde“⁸ om het laatste stuk ongerepte natuur vast te leggen.

Grenzen aan de Groei

De jonge MIT-onderzoekers publiceren hun “Grenzen aan de Groei”⁹ verhaal en krijgen meteen veel aandacht voor deze baanbrekende tekst. Voor het eerst wordt “bewezen” dat er grenzen zijn aan de steeds snellere groei. Zelfs in de veronderstelling van méér beschikbare grondstoffen en betere middelen om die te exploiteren zullen de grondstoffen ergens midden de 21^e eeuw uitgeput zijn, mede door de exponentiële groei van de wereldbevolking.

Het is op dat moment ongezien dat het team zich baseert op computersimulaties. Het model is meteen ook de boodschap. De meeste kritiek richt zich op dat model en de veronderstellingen van het “onervaren” team. Vooral de door hen voorgestelde oplossingen waren kop van jut. De kernvoorstellen waren een geboortebeperking tot twee kinderen per gezin, het uitbouwen van een kringloopeconomie, opleggen van beperkingen aan consumptie en industrie en samenleven in kleinere gemeenschappen.

Leven

Op allerlei manieren tonen cineasten en wetenschappers aan dat alles met alles te maken heeft en dat de mens daar een wezenlijk onderdeel van is. Bert Haanstra observeert in “Bij de Beesten Af”¹⁰ menselijk gedrag bij de primaten. De Noor Arne Naess lanceert de spreuk “Leven en laten leven” vanuit de gedachte dat alle leven gelijkwaardig is. Hij vond dat de voorstellen van de auteurs van “Grenzen aan de Groei” niet ver genoeg gingen in het gelijkschakelen van de mens met de natuur en dat hun voorstellen teveel op technische oplossingen steunden.

Deze beweging voor de natuur heeft het voor het eerst over het stikstofprobleem en de overconsumptie van vlees. Er verschijnen magazines om te tuinieren zonder gif en met aanbevelingen om vegetarisch te eten.

Verschillende visies op de problematiek

In de voorbereiding van de eerste VN-milieutop over de natuur in Stockholm worden trends duidelijk

Verschillende deelgroepen bereiden teksten voor en die geven duidelijke breuklijnen aan. De Westerse vertegenwoordigers zijn wit en komen vaak uit bemiddelde buitenwijken. Zij ervaren het milieuprobleem onder de vorm van het redden van dieren en natuur in verre streken waar ze op vakantie gaan. Zwarte VS burgers uit verpauperde binnensteden en jongeren uit Afrika, Zuid-Amerika en Azië zien het milieuprobleem, de armoede en ongelijkheid als het grote probleem in de nasleep van het kolonialisme en als een pact tussen hun elites en multinationals;
Grote bedrijven spelen het spel dubbel. Publiekelijk spreken ze over bescherming van het milieu en zetten ze vooral de jeugd aan om het milieu te beschermen. In werkelijkheid gaan ze voor winst, groei en consumentisme. Ze halen grondstoffen uit gebieden waar geen milieuwetten bestaan. Om de evolutie te kanaliseren wordt meteen in 1972 de “Business Roundtable” (BRT) opgericht¹¹;
Politici kiezen voor het verhaal van groei. Als er al politici zijn die de milieuproblematiek begrijpen en maatregelen willen nemen zijn dat mensen met een wetenschappelijke opleiding. Karel Poma, staatssecretaris voor milieu van 1974 tot ’77, is zo iemand. Hij publiceert in 1973 “Knoeien met ons leefmilieu”;
De Sovjet-Unie en China zijn opkomende economieën en willen zich verder ontwikkelen zonder veel oog voor ecologische neveneffecten. Een aantal milieurampen zijn hiervan het gevolg;
Indira Gandhi, op dat moment premier van India, schrijft de hoge geboortecijfers toe aan uitzichtloze armoede en het hoge sterftecijfer binnen het eerste levensjaar.

Wij moeten hier ook eens duidelijk maken waarvoor we kiezen: ofwel het ritme van de algemene vooruitgang in de wereld volgen, het land moderniseren en de bevolking een hogere levensstanderd bieden, ofwel voortgaan in een meer natuurlijk milieu, maar zonder kans op een sterke economische ontwikkeling – Gaston Eyskens, in het parlement bij aanstelling zijn regering in 1972

In dit politiek klimaat ontstonden nieuwe NGO’s als Greenpeace. De jezuïet-leraar Luc Versteylen bracht zijn leerlingen de principes bij van Anders Gaan Leven. De eerste wet ter bescherming van dieren werd in België het verbod op vogelvangst met netten.

De eerst VN conferentie

Van 5 tot 16 juni 1972 wordt in Stockholm de eerste “Conferentie van de Verenigde Naties over het Menselijk Leefmilieu”¹² gehouden. Het is een eerste keer dat op deze schaal een conferentie plaatsvindt. Daardoor is er weinig ervaring om al die diverse invalshoeken te coördineren en samen te brengen tot één visie. We kunnen het zien als een vingeroefening voor de grote klimaatconferenties die we sinds eind jaren 90 kennen van het IPCC (Intergovernmental Panel for Climate Change).

Uit deze eerste conferentie zijn enkele conclusies te trekken

Veel verschillende invalshoeken komen aan bod en blijven naast elkaar staan. De breuklijn van “één planeet, twee werelden” wordt heel duidelijk;
Veel landen en bedrijven betuigen op het podium hun belangstelling voor het milieu (Only One Earth), achter de schermen gaan ze gewoon door met hun groeipolitiek;
Voor het eerst worden de grote principes van “de vervuiler betaalt” besproken en gaandeweg in lokale wetten vastgelegd;
Het werd duidelijk dat de manier waarop wordt gepraat en gecommuniceerd van nog groter belang is dan de boodschap zelf. Mensen gewoon vertellen hoe erg de situatie is blijkt niet voldoende om in actie te komen.

De conferentie leidde niet tot bindende afspraken, maar het was een start. Vanaf dan bleef milieu – en later ook klimaat – in de belangstelling. De interesse om er iets aan te doen en om zich te verzetten tegen de onderliggende mechanismen die het status quo bewaren, groeiden.

Na 1972

Na de VN conferentie wordt de aandacht van milieu snel afgeleid naar “Business As Usual”. Dat kwam door de combinatie van een aantal oorzaken

De OPEC landen willen de bondgenoten van Israël straffen en beperken in 1973 de productie en distributie van olie. De BeNeLux landen voeren autoloze zondagen in;
In de drang om marktgroei te creëren worden overheden afgeslankt;
Door toenemende liberalisering van de markten wijken bedrijven uit naar lageloonlanden. Westerse landen worden meegesleurd in een bikkelharde concurrentiestrijd om groei te realiseren en werkgelegenheid te bewaren. Double digit rentes en hollende inflatie zijn het gevolg. Het woord “crisis” wordt onderdeel van ons dagdagelijks taalgebruik.

Volgens de “Issue Attention Cycle“¹³ van Anthony Down uit 1972 zijn we snel terechtgekomen in de vierde fase “graduele afname van publieke aandacht”. De media vestigen de aandacht op het volgende probleem, de algemene economische crisis. Er is wel een vijfde fase aan het milieuprobleem, nl. “de post probleem fase”. Als vervolg op de milieu-aandacht worden in heel wat landen een heel aantal maatregelen en wetgevingen gemaakt. Dat geldt voor de VS met de invoering van verschillend milieu Acts en de EEG – en later de EU – de introductie van een kader voor milieuwetgevingen in de lidstaten, zoals bijv. Natura 2000 ¹⁴.

En nu?

“Wat we toen al wisten” is op vele vlakken een pijnlijk boek. In de eerste plaats is het een lezenswaardig en uitgebreid verslag van een periode met 1972 als kanteljaar. De encyclopedische lijst aan referenties, voorbeelden en inzichten zetten aan tot verder onderzoeken, kijken naar documenten en leren voor wat vandaag gebeurt. Ik heb die tijd zelf bewust beleefd, daarom komt heel veel direct terug naar boven. Merkwaardig genoeg is er ook veel dat niet meer paraat bekend is. Ik was bijvoorbeeld toen al onder de indruk van “De Grenzen aan Groei” maar de sfeer van de eerste VN-milieuconferentie was voor mij naar de achtergrond verdwenen.

We wisten toen al dat alles met alles verbonden is en dat, als we nu stoppen met vervuilen of broeikasgassen produceren, milieuvervuiling en klimaatverandering nog 25 jaar doorwerken. Ondanks alles hebben we er weinig mee gedaan en bij wat we deden hebben we vooral veel doorgeschoven naar landen in andere continenten en naar volgende generaties. Voor de rest hebben we vooral de andere kant op gekeken. Dat gebeurde onder druk van industriële lobby’s die vooral het status quo willen houden. Zelfs vandaag investeren we n.a.v. de oorlog in Oekraïne weer in nieuwe LNG-gasterminals, méér van het oude, ondanks een lock-in van nog eens 25 jaar i.p.v. met dat geld vooral in klimaat-beheersende maatregelen te investeren.

Sicco Mansholt, minister van landbouw in Nederland (1945-58), later commissaris van landbouw in de EEG (1958- 70) en architect van de Europese “Groene Revolutie”, stelde in 1972 al vast dat ondanks alle inzichten we de heilige koe van groei-economie nog steeds niet willen aanpakken. En dan moet de globalisering van na 1990 nog komen. Hij geloofde toen al dat in de 21e eeuw alles zo vast zou lopen dat we de koe wel bij de horens zullen móeten vatten. Maar eerst moeten we met z’n allen nog verder het dal in trekken.

Ondertussen tonen alle zes reeksen IPCC rapporten van 1992 tot 2023 met steeds grotere zekerheid aan dat alles met alle te maken heeft en dat er naast de vervuiling nu een klimaatcrisis is. Je vindt een hele reeks artikelen onder de categorie Wetenschap en Technologie.

Ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van het “Grenzen aan de Groei”-rapport aan de Club van Rome werd een integraal nieuw rapport gemaakt, “Earth For All”¹⁵. In dat rapport worden armoede, ongelijkheid, opleiding van vrouwen, voedingsgewoontes en klimaat met elkaar verbonden als probleem én als aanpak. Lees hier een samenvatting.

Geert Buelens ziet lichtpuntjes. Sinds 1972 is de zure regen bedwongen en ook de waterzuivering in onze regio’s is reëel verbeterd. De CORONA-periode hebben we redelijk overleefd omdat de overheid naar de wetenschap luisterde en burgers de orders van de overheid redelijk goed hebben opgevolgd. Drukkingsgroepen brengen bedrijven en overheden voor de rechtbank omdat ze hun eigen beloftes en wetten niet nakomen. De rebellie breidt uit en zal nog harder en zelfs gewelddadiger worden vóór er echte maatregelen komen. Er is onder de radar heel wat aan het bewegen, maar in de pers en de politiek blijft het stil.

Net zoals bij Geert Buelens enkele persoonlijke ervaringen de concrete aanleiding voor het schrijven van dit boek waren – bomen in het park die in augustus 2020 hun bladeren lieten vallen om de droogte te overleven en een stuk waarmee hij een band had dat uit een bos verdween – zo zullen wij allemaal ervaringen opdoen die ons tot concrete acties aanzetten. Niet enkel om mee te doen aan brave acties als “Curieuzeneuzen” en “Maai-mei-niet “ maar ook met burgerongehoorzaamheid en het beoordelen van politici en bedrijfsleiders op hun acties voor klimaatbeheersing